Arkeoloji nedir?

Aslında önce “arkeoloji ne değildir?” sorusundan başlasak daha iyi olacak. Çünkü tüm kurgu yanlış bilenenlerin üzerine şekilleniyor. Önce şu yanlış bilinen meselesine değinelim. Arkeoloji bir “hazine bulma, gömü bulma, kısa yoldan zengin olma” yolu değildir. Toplumumuzda yaygın olarak arkeolojik kazılarda hazine bulma, altın gömüsü bulma gibi hayaller yaşıyoruz. Her kazının altından belki Antik Yunan’da altın gömmüşlerdir de unutmuşlardır gibi rüyalara dalıyoruz. Yok, dalmayalım çünkü bu rüyaların arkeoloji ile yakından uzaktan ilgisi yok. Peki arkeoloji kavramı nedir?

Arkeoloji eski kültür ve uygarlıkları, onlardan kalan maddi kalıntıları inceleyen; yer ve zamanını belirleyen ve bu konuda araştırmalar yapan bir bilimdir. Yani arkeoloji bir hazine avı değil bilimdir. Bunu gerçekleştiren kişi de hazine avcısı değil arkeologdur. Maddi kalıntıların çerçevesi oldukça geniş; içinde insan düşüncesinin ve emeğinin ürünü olan tarihi eserler, aletler, malzemeler, ev eşyaları, sanat yapıtları, çömlekler ve daha pek çoğunu kapsar. Arkeoloji aynı zamanda geçmiş dönem insanının el emeği göz nuru olan çalışmaların gün yüzüne çıkmasını sağlar. Yunan dilinden türemiş bir kavramdır arkeoloji. Arkhaios yani “eski” anlamına gelen kelime ile logos yani “bilim” anlamını taşıyan kelimelerden türemiştir. Kelime olarak Osmanlıca Atikiyat yani Eskinin Bilimi anlamını da taşır.

Arkeoloji nedir, ne iş yapar?

Aslında arkeolog ne iş yapar ya da arkeolojinin amacı nedir desek daha doğru bir kullanım olacak. Arkeolojinin amacı, aslında özetle günümüz teknolojileri ile eskiye ışık tutmaktır. Sadece buluntuları araştırmakla kalmaz o coğrafyanın dönem insanına dokunur, duygu ve düşüncelerini inceler, hangi evrelerden geçtiğini keşfetmeye çalışır. Eski kültürlere ait buluntuları bulup ortaya çıkarır, tanımlar ve aslına uygun bir şekilde kurgulayarak geçmiş ile bağlantısını araştırır. Aslında bir anlamda bugünlere nerelerden geldiğimizin de bir aynasıdır. Örneğin dönemin çanak çömlek malzemelerinden günümüze uzanan değişim gibi. Peki toplanan bunca maddi kalıntı sonra ne yapılıyor? Önce uzun bir araştırma sürecinden geçiyor. Bilgiler toplanılıyor, tarihin tozlu rafları birer bire siliniyor ve eskinin bilgileri aydınlık yüzeylere çıkıyor. Ardından derlenip büyük arkeoloji koleksiyonlarının bir parçası oluyor. Bunları kimi zaman müzelerde kimi zaman koleksiyonerlerde bulabiliyoruz. Bu eserler, müzelerin doğmasına, büyümesine ve bu kadar ilgi görmesine de neden oluyor bir anlamda. Bilinen ilk kapsamlı koleksiyonların Roma imparatorları ve Roma’nın hatırı sayılır zenginleri tarafından oluşturulduğu düşünülüyor. Hatta bazı kaynaklarda Roma imparatorlarının ülkenin dört bir yanından getirttikleri antik eşyaları evlerinde sergilediği bazılarını da saray ve şatolarını süslemek için kullandığı belirtiliyor. Antik eserlerle şato donatmak…

Çağ nedir?

Arkeoloji ve çağ kavramı birbiri ile iç içe olduğundan, aslında çağ ne demek buna da değinmekte yarar var. Bugün eskileri konuşuyoruz madem… Çağ, tarih biliminde bir dönemin bittiğini ve yeni bir devrin başladığını ifade eden bir zaman dilimidir. İnsan hayatında büyük değişimlere yol açar bu kronolojik zaman dilimi. Yazının bulunması, kavimler göçü, İstanbul’un fethi, Fransız ihtilali gibi örneğin. Çağları 6 bölüme ayırıyoruz; Tas Çağı, Maden Çağı, İlk Çay, Orta Çağ, Yeni Çağ ve Yakın Çağ. Tüm bunların ayırımını yaparken yazının icadı ve kullanılması önemli bir faktör olarak çıkıyor karşımıza. Buna göre yazının icadından önceki döneme tarih öncesi çağlar deniyor. Yazılar birlikte tarihi çağlara geçiş süreci de başlamış oluyor. Çağlar isimlendirilirken o dönemde kullanılan malzeme dikkate alınmış; Taş Çağı ve Maden Çağı’nda olduğu gibi. Tarihte yapılan bu çağ ayrımının amacı, geçmişte yaşanan tüm gelişmeleri dönemsel olarak incelemektir. Taş, toprak ve maden malzemeleri eski çağlarda sıkça karşımıza çıkar. Günümüz arkeolojik kazıların da dikkat çeken öğeleri olur.

Arkeolojik kazı nedir?

Arkeolojik kazı, asırlar boyunca toprak ya da su altında kalan ya da başka kültür kalıntıları ile örtülen her türlü arkeolojik yapı, belge de diğer kalıntıları gün yüzüne çıkarmak için yapılan kazma işlemine denir. Elbette bu kazma işlemi arkeolojik sit alanında ve arkeoloji bilimine uygun bir biçimde gerçekleştirilir. Burada amaç toprağın ya da suyun altında kalan tarihi eserleri ortaya çıkarmaktır. Belirli bölgelerde ve kurallar çerçevesinde gerçekleşir arkeolojik kazılar. Arkeolojik kalıntıların tespiti, arkeolojinin çalışma yöntemi ile doğrudan ilişkili bir konudur. Eski kültürlere ait buluntular herhangi bir mimariden bağımsız olarak bulunamaz. Bir yerleşim alanı, bir mezar, tapınak ya da kutsal alan ile ilişkili olarak ele geçer. Arkeolojik alanların koruma altına alınması hukuki bir konudur. Sınırları, haritaları, tescilleri vardır ve bu da bir süreçtir. Arkeoloji aynı zamanda tanımlama bilimidir; eski uygarlıklara ait kalıntıları gruplara ayırır, betimler ve tarihsel olgularla birleştirip araştırmasını yapar.